Kozaczyzna w wojnach moskiewskich Zygmunta III

Reedycja z 1935 roku
Dzieje Kozaczyzny pod koniec XVI stulecia, przyczyny jej rozrostu, który niepokoił już Batorego, a który tyle kłopotu sprawił jego następcy, nie stanowią przedmiotu naszych rozważań i nie możemy poświęcić zbyt wiele miejsca temu zagadnieniu. W każdym razie należy podkreślić, że na tworzenie tego zjawiska historycznego składa się tyle różnorodnych czynników społecznych, politycznych i gospodarczych, że ryzykowne byłyby ogólniki. A pomimo badań wielu uczonych polskich, rosyjskich i ukraińskich, przecież sprawa genezy samej Kozaczyzny domaga się jeszcze dalszych prac przygotowawczych zwłaszcza od strony gospodarczej i społecznej. Stwierdzić tylko wypada, że koniec wieku XVI, w związku ze stłumieniem buntu Nalewajki i Łobody przez Żółkiewskiego, daje, jak powiada Szajnocha, przewagę na czas dłuższy żywiołowi ziemiańskiemu. Katastrofa kozackiej wolnicy pod Łubnami spowodowała powstrzymanie także rozwoju politycznego, bo dzisiaj jest już rzeczą nieulegającą żadnej wątpliwości, że w tym pierwszym okresie kozackiej swawoli odegrały rolę decydującą zamieszki w krajach wołoskich i matactwa polityczne przeróżnych czynników, wśród których nieostatnie miejsce zajmują Habsburgowie.