Akty jednostronne państw w prawie międzynarodowym

Problematyka aktów jednostronnych państw należy do najbardziej skomplikowanych zagadnień związanych z nauką prawa międzynarodowego. Już samo zdefiniowanie pojęcia "akt jednostronny" rodzi poważne problemy. Np. autorzy klasycznego podręcznika prawa międzynarodowego piszą, że "czynności (transakcje) inne niż traktaty czy same tylko negocjacje (...) wchodzą w zakres aktów jednostronnych, to jest aktów dokonywanych przez jedno państwo, ale oddziałujących na pozycję prawną innych państw"1'. Nawet taka, pozornie niekontrowersyjna, definicja rodzi wiele pytań. Czy zawsze akty jednostronne dadzą się oddzielić od negocjacji? Czy zawsze muszą być dokonywane przez jedno państwo2'? Czy muszą wreszcie oddziaływać na sytuację prawną innych państw?


Odpowiedzi na te i im podobne pytania będzie służyła niniejsza monografia. Ma ona charakter opracowania w głównej mierze z zakresu teorii prawa międzynarodowego. Pojęcie "akt jednostronny" zostało bowiem wprowadzone przez teorię prawa. Praktyka radziłaby sobie lepiej lub gorzej bez tego ogólnego pojęcia, a same akty jednostronne ani nic nie straciły, ani nic nie zyskały w wyniku jego wprowadzenia. Nie oznacza to, że rozważane w tej pracy kwestie nie mają praktycznego wymiaru. Jest wręcz przeciwnie. Praca ta porusza cały szereg zagadnień o bardzo doniosłym praktycznym znaczeniu. Nie zmienia to jednak jej głównie teoretycznoprawnego charakteru jako całości.


Podstawową trudnością z naszego punktu widzenia było rozstrzygnięcie dylematu - czy przyjąć na wstępie definicję aktu jednostronnego, a następnie dostosować do niej wykaz aktów; czy przyjąć na początku katalog aktów i do niego dostosować definicję, czy może wreszcie przede wszystkim skoncentrować się na poszukiwaniu zarówno definicji, jak i katalogu. Oczywiście ta ostatnia metoda wymaga przyjęcia pewnych wstępnych założeń i posiadania pewnego wyobrażenia o tym, czego się poszukuje. Niemniej zawsze można owe założenia weryfikować w miarę postępów analizy materiału (czyli w naszym przypadku - analizy poszczególnych czynności z zakresu prawa międzynarodowego).


Dodać przy tym musimy, że nie byłoby żadnego problemu z zapożyczeniem tak definicji, jak i katalogu aktów jednostronnych. Akty jednostronne (traktowane zbiorczo jako autonomiczny przedmiot badań) stały się bowiem przedmiotem całkiem niemałej liczby opracowań. Choć znakomita ich większość stanowi krótkie wzmianki w opracowaniach syntetycznych z zakresu prawa międzynarodowego, to ich autorzy często zajmują bardzo jednoznaczne stanowisko w interesujących nas kwestiach. Czy nam się to podoba, czy nie, w piśmiennictwie mamy do czynienia z dość rozpowszechnionym poglądem wiążącym pojęcie aktu jednostronnego z pojęciem "czynności prawnej" (acte juridiąue, Rechtsgeschafi). Podobnie szeroko przyjmowany jest wykaz aktów jednostronnych obejmujący: notyfikację, zrzeczenie, uznanie i protest. W chwili obecnej w tym wykazie należałoby umieścić przyrzeczenie, a usunąć z niego notyfikację. Można je określić zbiorczo jako "akty klasyczne".


Od razu musimy zaznaczyć, że w naszym najgłębszym przekonaniu byłaby nieporozumieniem sytuacja, w której z góry przyjmowalibyśmy wykaz aktów jednostronnych. Jeśli istotą pracy poświęconej aktom jednostronnym ma być znalezienie wspólnych cech uznania, protestu, zrzeczenia oraz przyrzeczenia - i ich bardziej szczegółowy opis, to nasza praca tego standardu na pewno nie będzie spełniać. Istotą pracy z zakresu teorii jest raczej stawianie niż unikanie niewygodnych pytań, i to pytań dotyczących nie tyle obrzeży badanego zagadnienia, ile wręcz jego centrum i fundamentów. Takie pytania można stawiać tylko w konfrontacji z konkretnymi czynnościami podejmowanymi na gruncie prawa międzynarodowego. Temu celowi będą służyły dwie pierwsze części tej pracy.


W części pierwszej poddamy analizie samo rozumienie aktów jednostronnych. Zajmiemy się pojęciem "akt jednostronny" (rozdz. 1), sposobem jego definiowania (rozdz. 2), typami aktów wskazywanymi przez doktrynę (rozdz. 3) i podstawami ważności (rozdz. 4). W drugiej części zajmiemy się poszukiwaniem aktów jednostronnych w obszarach prawa międzynarodowego, które prima facie uznaliśmy za obiecujące. Będą to: prawo dyplomatyczne, reguły związane z jednostkami, reguły związane z terytorium i reguły związane z konfliktami zbrojnymi. Nieco nietypowo w pierwszej kolejności zbadamy czynności z zakresu prawa traktatów. Jak bowiem w żadnej innej dziedzinie, ujawniają się tu liczne paradoksy związane z samym pojęciem jednostronności.


Dwie pozostałe części pracy będą powiązane z aktami klasycznymi, tj. przyrzeczeniem, zrzeczeniem, uznaniem i protestem. Podstawowe pytanie brzmi, czy są one (lub czy co najmniej mogą być) aktami jednostronnymi. Wśród wymienionych czynności jednostronne przyrzeczenie zajmuje miejsce szczególne. Jest to jedyny akt, w którego definicję został wpisany jednostronny charakter. Co więcej, jest to akt najczęściej kwestionowany i będący przedmiotem największej liczby orzeczeń sądowych. Można niekiedy dojść do wniosku, że zagadnienie mocy wiążącej jednostronnego przyrzeczenia stanowi kwintesencję rozważań na temat aktów jednostronnych. Choć tej tezy nie możemy przyjąć, nie ulega wątpliwości, że przyrzeczenie zasługuje na szczególne potraktowanie w tej pracy. Dlatego poświęcimy mu jej trzecią część.


Pozostałe akty, tj. protest, uznanie i zrzeczenie, staną się przedmiotem czwartej części. W tym zakresie podstawowym wyzwaniem było to, w jaki sposób zamknąć w wąskich ramach uwagi na temat uznania - zagadnienia będącego przedmiotem olbrzymiej wręcz literatury. W przypadku zrzeczenia sytuacja jest inna -jest ono przedmiotem małej liczby publikacji, choć jak mało który temat wiąże się z całym szeregiem frapujących zagadnień teoretycznoprawnych.