Ile wolności powinna mieć wola?
i inne eseje z filozofii moralnej

Bernard Williams
(1929-2003)

10 czerwca 2003 w wieku 73 lat zmarł Sir Bernard Williams, uważany powszechnie za najwybitniejszego filozofa brytyjskiego ostatnich dziesięcioleci i jednego z najbardziej znaczących etyków XX wieku. W swoich pracach koncentrował się na zagadnieniach związanych z filozofią moralną i filozofią umysłu, odchodząc od utartych schematów i wykraczając poza wszelkie ? jak to określał ? ?izmy?. ?Panuje ostatnio wielkie ożywienie filozoficznych ?izmów? [...] i posiadanie ogólnych poglądów filozoficznych, które na tego typu etykietkę zasługują, budzi co najmniej szacunek. Wierzę i ciągle mam nadzieję, że ja takiej etykietki nie mam? ? pisał w 1995 roku w eseju zamykającym poświęcony mu Festschrift. Sens uprawianej przez siebie filozofii widział w odwadze zadawania pytań, zwłaszcza tych związanych z codziennym doświadczeniem życiowym. Czynił to jednak w sposób filozoficznie wyjątkowo rzetelny, często wprowadzając nowe rozróżnienia i inicjując ważne debaty.

Podobnie filozofia - staje się coraz trudniejsza. Filozofia zawarta w wydanym po polsku pod nieefektownym tytułem Ile wolności powinna mieć wola? zbiorze rozpraw Bernarda Williamsa jest trudna. I nie może być inna. Williams bada bowiem zagadnienia, które trudno rozstrzygnąć.

Oto niektóre z Williamsowych zagadnień w kolejności roztrząsających je rozpraw: Na czym polega to, że jestem o czymś przekonany? Czy relatywizm - we wszelkich jego postaciach - jest prawdziwy? Co by to było, gdyby dwie osoby zamieniły się ciałami? Co jest dobrego w tym, że nie jesteśmy nieśmiertelni? Jaką naturę ma konflikt moralny? Co przemawia za poglądem, że "nie możemy wyobrazić sobie sytuacji, kiedy wyeliminowano by wszystkie konflikty wartości, nie tracąc przy tym jednocześnie żadnej z nich"? Jaką wartość ma argument równi pochyłej (stosowany na przykład w niemilknących sporach o aborcję) który głosi, że "jeśli pozwoli się na praktykę X, to naturalną koleją rzeczy pojawi się praktyka Y"? Czy wartości etyczne są niezależne "od nas i naszych motywacji", czy są "czymś zależnym od nas i naszych motywacji"? Jakie są "zależności między ewolucją biologiczną a tymi obszarami kultury ludzkiej, które w szerokim sensie można określić mianem 'etycznych'? Jak uzgodnić determinizm z takimi zjawiskami, jak wybór, decyzja i racjonalne działanie, oraz z "rozmaitymi elementami etycznymi, takimi jak wina czy odpowiedzialność"? Jakie są związki odpowiedzialności z warunkami działania i z naszym uczestnictwem w życiu społecznym? Czy można uniezależnić moralność od trafu? Czy moralny punkt widzenia odznacza się bezstronnością i neutralnością, a motywacje moralne, czy wymagają zastosowania zasady bezstronności? Czy słuszne jest uznanie emocji za czynnik niszczący racjonalność i spójność moralności? Co wspólnego ma egoizm z moralnością, skoro konieczną cechą moralności jest altruizm? O czym świadczy okoliczność, że potrafimy interpretować idee etyczne występujące w różnych kulturach? Czy możliwy jest w etyce punkt widzenia wszechświata, z którego "dobro każdej jednostki ma taką samą wartość"?