Literatura i konteksty.
Rzeczy teoretyczne

Ze wstępu

To książka z mojego punktu widzenia graniczna; umieściłem
w niej z jednej strony teksty klasycznie historyczno- i teoretycznoliterackie, z drugiej zaś spore fragmenty, które sygnalizują
problematykę dyskursu i dyskursywności literatury, a szerzej – kultury we wszelkich jej przejawach, która zajmuje w moich pracach
coraz więcej miejsca. Uznaję bowiem tezy Kulturowej teorii literatury (red. M.P. Markowski i R. Nycz, 2006) przyjmuję za pewnik,
że literatura jest zjawiskiem kontekstualnym i kulturowo determinowanym, ale dodaję od siebie, że ową kulturowość literatury,
jej źródła, uwikłania i determinacje, można prawidłowo odczytać
tylko poprzez analizę jej dyskursywności. Jak pisałem we wstępie
do książki Komparatystyka dyskursu/Dyskurs komparatystyki (2009)
istniejemy nie tyle w języku, co w dyskursach, czyli rozmaitych
sposobach funkcjonowania i spożytkowania języka (wszelakiego,
także języka ciała, gestu, architektury, estetyki itp., jak widać dyskurs rozumiem szerzej niż Michel Foucault). Z pewną przesadą
można by powiedzieć, że „wszystko jest dyskursem”, ponieważ
sądzę, że nawet mowa indywidualna, mowa najbardziej intymna
zawiera w sobie podskórne odniesienia do mowy innej i mowy
Innych, że zawsze wyrasta i wynika z jakiegoś zderzenia, konfrontacji, namysłu, wyboru, uniku, polemiki. Nie trzeba czekać, aż
pojawi się mityczny Drugi, ukonkretniony rozmówca, odbiorca
komunikatu, aż zarysuje się wyraźna sytuacja, w której można
usłyszeć zróżnicowany wielogłos, aby można było mówić o dyskursywności. Właśnie mowa najbardziej zindywidualizowana,
intymna nawet udowadnia, że nie jest możliwe, abyśmy się wyzwolili spod ciśnienia tego, co z zewnątrz nieustannie modeluje każ-
dego z nas. Mowa intymna, dokładniej niż jakakolwiek inna Od autora
wskazuje, jaki rodzaj dyskursu dopuszczamy do głosu, jakim operujemy we własnej mowie, a jaki głos jest słaby lub zgoła zmarginalizowany albo nieobecny. W tym kierunku orientuję teraz moją
lekturę dawnej i współczesnej literatury, polskiej i obcej (w wyborze, co oczywiste) zadając sobie/jej takie właśnie pytania. Dlatego
zebrałem tu drobniejsze prace teoretyczne z ostatnich lat, gdyż
pokazują moment pewnego przesilenia, przejścia od czytania literatury jako takiej (niem. „in sich”) do czytania jej w szerokim
kontekście kulturowym, co dla mnie znaczy, już od jakiegoś czasu
– czytanie poprzez analizę dyskursów. Istnienie w kulturze okazuje się bowiem istnieniem pośród wielości dyskursów; to, co wybieramy jako kod własnego myślenia, co proponujemy w praktyce
pedagogicznej szkoły i o czym rozmawiamy przy rodzinnym stole,
co pomijamy milczeniem, co potępiamy i wykluczamy – świadczy
najlepiej o tym, czym żyje nasza świadomość, co wybieramy z szerokiej oferty, do czego jesteśmy przymuszani np. przez okoliczno-
ści wychowania, stanu, wykształcenia, co potem w dorosłym życiu
staramy się od nowa przemyśleć, na nowo wymodelować, co wpoić
otoczeniu itd