Periphyseon. Księga 5

Jan Szkot Eriugena, określany niejednokrotnie mianem samotnego geniusza wczesnego średniowiecza, jest twórcą oryginalnego systemu filozoficznego, który sam określił mianem „fizjologii“, tj. nauki o naturze.

W jego rozumieniu pojęcie natury obejmuje „to, co jest i co nie jest“, czyli byt i niebyt, a terminy te należy pojmować w ścisłej do siebie relacji. Eriugena podaje kilka interpretacji bytu i niebytu, z których najistotniejsze wydaje się to: bytem jest to, co jest poznawalne zmysłami bądź intelektem, niebytem zaś to, co wymyka się temu poznaniu. Całość natury (tj. byt i niebyt) podlega poczwórnemu podziałowi na naturę niestworzoną i stwarzającą (Bóg jako pierwsza przyczyna rzeczywistości), stworzoną i stwarzającą (Boże Idee), stworzoną niestwarzającą (rzeczywistość opisana czasem i przestrzenią), niestworzoną i niestwarzającą (Bóg jako cel i kres wszystkich rzeczy).

Analizę poszczególnych form natury Eriugena przeprowadza zarówno w kontekście dostępnej mu literatury filozoficznej (np. Arystotelesowska nauka o kategoriach), jak i na tle egzegezy pierwszych wersów księgi Genesis. Do tej analizy używa neoplatońskich triad opisujących rzeczywistość: trwanie (mone) – wylew (proodos) – powrót (epistrophe). Pierwsze księgi Periphyseonu były poświęcone prezentacji natury pierwszej, drugiej i trzeciej w kontekście analizy biblijnego opisu sześciu dni stworzenia świata. Księga IV skoncentrowała się na powstaniu człowieka i stworzeniu wszystkich rzeczy w człowieku. Księga V podejmuje kluczową kwestię powrotu całej rzeczywistości stworzonej do jej źródła, który to powrót ma się dokonać w człowieku i przez niego, i to zarówno na planie ontologicznym, jak i świadomościowym. W tym powrocie Eriugena wyróżnia dwa zasadnicze typy: powrót powszechny i wybranych, a prezentacja tych dwóch typów powrotu przeprowadzana jest w kontekście alegorycznej egzegezy biblijnej, której mistrzowskie przykłady znajdują się wprawdzie w całym dziele, ale osiągają szczyt wyrafinowania w księdze piątej.

W ten sposób księga V Periphyseonu stanowi konieczne dopełnienie i wypełnienie oryginalnej Szkotowej wizji rzeczywistości, którą Gilson określił mianem „epopei metafizycznej“.