Struktury parafialne diecezji chełmińskiej w XVII-XVIII wieku

W historiografii dziejów kościoła od kilku dziesięcioleci ważnym nurtem są badania dotyczące struktur parafialnych i związanych z parafiami instytucji, prowadzone na podstawie akt wizytacyjnych. Publikacje te zostały zapoczątkowane przez naukowców związanych z Instytutem Geografii Historycznej Kościoła w Polsce działającym w ramach Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Zaowocowały one szeregiem prac, które stopniowo coraz dokładniej opisują funkcjonowanie kościoła w Polsce, jednak nie poprzez opis działalności poszczególnych biskupów, czy też analizy ustawodawstwa synodalnego, co było nurtem dominującym w starszych, choć ciągle potrzebnych badaniach, ale z perspektywy funkcjonowania struktur parafialnych. Podsumowaniem dotychczasowych badań autorów związanych z tym środowiskiem są, w odniesieniu do epoki nowożytnej, kolejne syntezy pióra S. Litaka. Wśród dotychczasowych badań związanych z tym nurtem brakuje szerszego odniesienia do dziejów diecezji chełmińskiej, którą zajął się jedynie S. Litak w ramach prac nad swoim atlasem kościoła łacińskiego w dobie I rozbioru. Opracowanie to, mimo swojej niewątpliwej wartości, budzi jednak pewien niedosyt, gdyż z racji na jego zakres chronologiczny analizuje sieć parafialną tylko ok. 1772 r., bez odniesienia się do zachodzących wcześniej procesów.


Niniejsza publikacja stanowi, w pewnym przynajmniej stopniu, próbę zapełnienia tej luki poprzez analizę funkcjonowanie struktur parafialnych w świetle zachowanych akt wizytacyjnych. Będą nas interesowały przemiany dokonujące się w tym względzie na obszarze diecezji chełmińskiej, w jej granicach pokrywających się w praktyce z województwem chełmińskim Prus Królewskich. Nie będziemy się natomiast zajmować 5 dekanatami diecezji pomezańskiej położonymi w dawnym województwie malborskim, które choć oddane w administrację biskupom chełmińskim, posiadały jednak swoją własną, odrębną specyfikę, tworząc odrębny oficjalat pomezański. Ramy chronologiczne niniejszej pracy są narzucone przez stan zachowania materiału źródłowego. Najstarsze kompletne zachowane akta wizytacyjne pochodzą z 1647 r., a ostatnie nowożytne wizytacje były przeprowadzane w latach 80. XVIII w., a jedynie sporadycznie zachowały się akta z kolejnej dekady. Warto przy tym pamiętać, że w 1821 r. diecezja chełmińska została w znaczący sposób poszerzona przez przyłączenie do niej archidiakonatu pomorskiego z diecezji włocławskiej. Wielokrotnie jednak tam, gdzie informacje zawarte w protokołach wizytacyjnych będą na to pozwalały, będziemy starali się odtworzyć stan interesujących nas kwestii także we wcześniejszych okresach, sięgając czasem aż do początków XVII w.