Żołnierze Wielkiej Armii

Wielu spośród setek tysięcy żołnierzy Wielkiej Armii (często nie należących do grona wykształconych), przewijających się przez jej szeregi w latach 1804-1815, wpadło na szczęśliwy pomysł: chwytali za pióro (zazwyczaj wyrwane z jakiegoś ptactwa) maczając je z braku atramentu w mieszaninie wody i prochu aby zanotować na gorąco to, co zdarzyło się i co przeżyli danego dnia. Najbardziej skromni z tych pisarzy z przypadku redagowali swoje pamiętniki bez żadnego innego celu, jak tylko chęć zadedykowania ich drogiej małżonce lub drogim dzieciom; formuła ta prawie nigdy nie była inna. Niektóre z ich opisów nawet dla nich samych były tak nieprawdopodobne, że jeden z pamiętnikarzy przywołujący nieszczęścia odwrotu z Rosji wyznał, że nie uwierzyłby w to co pisze, gdyby nie potwierdzali tego inni jego towarzysze, także obecni w tym strasznym kraju. Co znajdowało się w tych wspomnieniach, których autorzy bardzo często z braku jakiejkolwiek redakcji ich tekstów upodabniali się po prostu do utalentowanych gawędziarzy Wiele z rzeczy widzianych na własne oczy i to dobrze widzianych: bolesny problem wyżywienia i noclegu, marsze, mijane kraje i zwyczaje ich mieszkańców, kobiety, osobistości Wielkiej Armii, Cesarz i dowódcy, wreszcie potyczki, bitwy, ranni i zabiciWidać także, że ci ludzie dla wielu zbyt szorstcy i prostaccy ożywiani byli odczuciami honorowymi: obowiązku, przynależności do wielkiego narodu, dumy z powodu bycia częścią Wielkiej Armii, która druzgoce imperia, szacunku dla danego słowa szczególnie umierającemu, spokojnego przyjęcia tego, co nieuniknione (Maurice Barres w przedmowie do pamiętników swojego dziadka określił to jako pełną spokoju siłę), wreszcie świadomego i niezachwianego oddania wielkiemu wodzowi: Napoleonowi. W tekstach tych możemy znaleźć także znak głębokiej skromności. W dzisiejszych czasach taka elegancja duszy może być postrzegana jako przestarzała, a mówiąc prostymi słowami śmieszna. Kiedy mamy zamiar pisać o żołnierzach Wielkiej Armii to musimy wykazać wobec nich minimum lojalności, gdyż nigdy nie przypuszczali oni, że ich osobiste czy intymne wyznania kiedykolwiek zostaną podane do wiadomości szerokiej publiczności. Jest to jednak konieczne, gdyż sięgnięcie do tych materiałów pozwala nam odkryć i opisać działanie czynnika ludzkiego w tej wielkiej machinie wojen Cesarstwa.