Życie literackie drugiej emigracji niepodległościowej

Literatura emigracyjna jest dziś już niewątpliwie uznanymi i trwałym składnikiem kultury narodowej, ale też trzeba powiedzieć, że po stosunkowo krótkim okresie wzmożonego nią zainteresowania - od momentu, gdy usunięte zostały wszelkie przeszkody utrudniające swobodny do niej dostęp - teraz o wiele częściej jest ona obiektem badań naukowych, niż sprawczynią bezinteresownych emocji czytelniczych. Jest to być może proces naturalny, gdyż w ten sposób i literatura do niedawna "źle obecna" przestaje swą czytelniczą atrakcyjność wzmagać sztucznie przez sam fakt powstawania na obczyźnie. Czytelnik ma prawo dokonywać wyborów nie wedle kryteriów "krajowości" i "emigracyjności", a jedynie wedle kryteriów wartości. Podobnie i badania historycznoliterackie, mające za przedmiot twórczość emigracyjną, są w intencjach swych głównie próbą wydobycia z cienia niedostrzeganych dotąd znaczeń, jakie wniosła do literatury narodowej ta gałąź piśmiennictwa. Takie ukierunkowanie zainteresowań badawczych sprawia jednak, że obraz dokonań literackich emigracji wydaje się być mimo wszystko dość enigmatyczny, bo oderwany od tła codziennych zależności. Brak w nim tych składników, które w konsekwencji decydowały (bo decydować musiały) o odrębności i swoistości zachowań literackich, strategii pisarskich, sposobów społecznego istnienia pisarza i jego dzieła w warunkach dalece różnych od sytuacji krajowej. Innymi słowy, wnikliwej refleksji historycznoliterackiej, skupionej na semantyczno-estetycznych aspektach literatury emigracyjnej nie towarzyszy równie uważne staranie o jak najpełniejsze odtworzenie mechanizmów i jakości życia literackiego emigracji, zarówno w jego wymiarze oficjalnym, jak i nieoficjalnym. A o niebagatelnym znaczeniu tej problematyki przekonują chociażby gromadzone w kraju i zagranicą kolekcje archiwaliów, których fragmenty bywają coraz częściej udostępniane także w postaci publikacji, na przykład zbiorów korespondencji. Stąd Pracownia Badań Emigracji ILP UMK podjęła się prowadzenia systematycznych badań tego aspektu kultury emigracyjnej, a kilkuletni projekt badawczy zainicjowany w roku 2000 zaowocował spotkaniem przedstawicieli ośrodków krajowych i zagranicznych, m.in. z Izraela, Wielkiej Brytanii, Węgier, Ukrainy, Włoch i USA, którzy podejmując refleksję nad formami i przejawami ruchu literackiego na obczyźnie, stworzyli podstawę merytoryczną do dalszych prac. Ich pierwszym plonem jest niniejszy tom studiów i szkiców.
Materiały zgromadzone w tej książce, pierwszej z zamierzonej serii, ogniskują się głównie wokół trzech grup problemowych: zagadnień metodologicznych, historii czasopism i bloków korespondencji. Zamykają tom dwa świadectwa bezpośrednich uczestników życia literackiego i intelektualnego emigracji, będące przecież nie tylko dokumentem biograficznym. W zamierzeniu autorów i inicjatorów zbioru praca niniejsza chce być wstępem do koniecznej refleksji nad niedostatecznie dotąd rozpoznanymi obszarami aktywności kulturalnej środowisk emigracyjnych.